انسان نخستین در جایگاه شکارچی، عمدتاً متکی بر غذاهای حیوانی و برخی میوه‌ها بود. با پیشرفت تمدن، یکجانشینی آغاز شد و کشاورزی حدود ۷۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ سال پیش از میلاد شکل گرفت. این تحول، وابستگی به غلات گیاهی را برای تأمین انرژی و نیازهای غذایی در کنار منابع حیوانی افزایش داد. در ابتدا، غلات بخش عمده‌ی غذای اصلی او را تشکیل می‌دادند، اما تنوع‌طلبی ذائقه و ملاحظات سلامتی، به تدریج برنامه‌های کشت را گسترش داد. همین نیاز بود که انسان را به کشت دانه‌های روغنی، گیاهان لیفی و سایر محصولات سوق داد.
تاریخچه‌ی کشت دانه‌های روغنی
کشت دانه‌های روغنی به دوران باستان بازمی‌گردد. متون سانسکریت هندوستان در ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد، به کلزا و کنجد اشاره کرده‌اند. استخراج روغن در گذشته به روش ناپیوسته انجام می‌شد: دانه‌ها را در گونی‌های کنفی یا جعبه‌ها می‌گذاشتند و تحت فشار، روغن‌کشی می‌کردند. روغن استخراج‌شده پس از صاف‌سازی، هم در مصارف خوراکی و هم غیرخوراکی به‌کار می‌رفت. کیک باقی‌مانده نیز یا به عنوان خوراک دام استفاده می‌شد یا به زمین بازگردانده می‌شد تا حاصلخیزی خاک را افزایش دهد. به تدریج، کاربردهای متنوع روغن و فرآورده‌های روغنی در حوزه‌های غذایی و صنعتی کشف شد.
انواع دانه‌های روغنی در جهان
حدود ۴۰ نوع دانه‌ی روغنی شناخته شده است، اما تنها ۱۲ گونه از نظر تجاری اهمیت جهانی یافته‌اند. این گونه‌ها شامل ده گیاه زراعی و سه درخت روغنی می‌شوند:
- گیاهان یک‌ساله: بادام زمینی، کلزا، خردل، کنجد، سویا، آفتابگردان، پنبه‌دانه، گلرنگ، کرچک و کتان.
- درختان روغنی: پالم ، زیتون و نارگیل.
سهم تولید جهانی
در میان گیاهان یک‌ساله، سویا با سهم ۶۲٪ از کل تولید جهانی دانه‌های روغنی پیشتاز است (هرچند به دلیل محتوای روغن پایین‌ترِ حدود ۱۸٪، در زمره‌ی منابع اصلی روغن گیاهی قرار نمی‌گیرد). پس از آن، کلزا، خردل و بادام زمینی هر کدام با سهم ۱۳-۱۴٪، و آفتابگردان با ۹٪ قرار دارند. این چهار محصول، مجموعاً ۹۸٪ از تولید جهانی دانه‌های روغنی کشت‌شده را تشکیل می‌دهند. کرچک، کنجد و کتان سهم باقی‌مانده (۲٪) را به خود اختصاص می‌دهند. پنبه‌دانه نیز منبع مهم روغن خوراکی است که به عنوان فرآورده‌ی جانبی صنعت نساجی تولید می‌شود.
در میان منابع روغنی دائمی، روغن پالم در دهه‌های اخیر جایگاه برجسته‌ای یافته و به‌عنوان روغن گیاهی اصلی جهان در مصارف غذایی و صنعتی شناخته می‌شود. دلیل این امر، بازده بالای روغن (حدود ۸ تن در هکتار) و تولید سالانه‌ی نزدیک به ۴۰ میلیون تن است. نارگیل نیز منبع چندمنظوره مناطق گرمسیری است که از حالت خشک آن (حاوی تا ۶۵٪ روغن) سالانه حدود ۳.۳ میلیون تن روغن استخراج می‌شود. زیتون با تولید ۱.۶ میلیون تن، عمدتاً در منطقه‌ی مدیترانه کشت می‌شود.
ارزش غذایی و اهمیت اقتصادی
دانه‌هایی مانند سویا، بادام زمینی و کنجد مستقیماً در تغذیه و تولید فرآورده‌های غذایی مغذی به‌کار می‌روند و حتی دارای ارزش نوتراسوتیکال (غذادارویی) هستند. ترکیباتی چون روغن (۲۰-۵۵٪)، پروتئین (۲۰-۳۰٪)، قندها (۲۰-۳۰٪)، مواد معدنی و ویتامین‌ها (۵-۱۰٪) در دانه‌های روغنی، کاربردهای متنوعی دارند. این ترکیبات نقش کلیدی در تأمین کالری، اسیدهای چرب ضروری (EFA) و اسیدهای آمینه‌ی ضروری (EAA) بدن انسان ایفا می‌کنند.
در مقابل، چربی‌های حیوانی با افزایش کلسترول خون و چاقی، اثرات منفی سلامتی دارند و پروتئین حیوانی نیز گران‌قیمت و برای بخش عمده‌ای از مردم غیرقابل دسترس است.
دانه‌های روغنی علاوه بر نقش در تغذیه (به‌ویژه در تنقلات جهانی مانند مغزهای خوراکی)، به‌عنوان منابع تأمین روغن، پروتئین و سایر ترکیبات خوراکی و صنعتی، اهمیت اقتصادی چشمگیری دارند.
آینده پایدار کشاورزی در گرو بهینه‌سازی تولید این دانه‌های طلایی و بهره‌گیری مسئولانه از پسماندهای روغن‌کشی (مثل کیک خوراک دام) است تا چرخه‌ای کامل از تغذیه تا حفاظت محیط زیست ایجاد شود.
